DEJAVU NEDİR, NEDEN OLUR?

Ergenler ve genç yetişkinler başta olmak üzere, her yaştan kişide görülebilen dejavu, kişinin içinde bulunduğu mevcut anı, daha önce tam olarak aynı şekilde yaşamış, deneyimlemiş olduğu yönünde güçlü, anlık ve çoğu zaman şaşırtıcı bir yanılsama veya hafıza hatasıdır. Tıbbi literatürde bir hastalık tanısından ziyade, algı ve hafıza süreçlerinin karmaşık etkileşiminden kaynaklanan bir “fenomen”dir aslında. Bu durum, Fransızca’da daha önce görülmüş anlamına gelen "déjà vu" kelimesinden türemiştir. Sinirbilim ve psikoloji alanlarının en merak uyandıran, ancak laboratuvar ortamında incelenmesi en zor konularından biri olarak kabul edilmektedir. Yaşam kalitesini etkileyen bir sağlık sorunu olmaktan ziyade, sağlıklı bireylerin %60-80'inin hayatının bir döneminde deneyimlediği yaygın bir bilişsel olaydır. Ancak sürekli dejavu yaşamak ve beraberinde başka nörolojik belirtilerin de eşlik ediyor olması, altta yatan ciddi bir duruma işaret edebilir.

Dejavu Nedir?

Dejavu, beynin yeni bir deneyimi işlerken, onu yanlışlıkla geçmişten gelen bir anı olarak etiketlemesidir. Bu durum, bir kişinin o anı tekrar tanıdık hissetmesine yol açar. Psikolojide dejavu, gerçek bir anı geri çağırma durumu değil, yeni bir algıya eşlik eden yoğun ve yanıltıcı bir tanıdıklık hissidir.

Dejavu hissi, beynin hafıza ve algı sistemlerindeki geçici bir uyumsuzluktur. Esas olarak bir tanıma yanılgısıdır. Beyin, yeni bir ortamdaki veya olaydaki ses, görüntü, koku, vb. unsurları işlerken, hipokampus ve temporal lobdaki hafıza merkezleri bu bilgiyi yanlış bir şekilde eski bir kayıt olarak işaretler. Kişi, mevcut anın her bir detayının ilk kez gerçekleştiğini rasyonel olarak bilmesine rağmen, yoğun bir şekilde "bunu daha önce yaşadım" hissiyle karşı karşıya kalır. Bu durum, olayları hatırlamayı sağlayan epizodik hafızanın ve tanıma hafızasının senkronizasyonunda meydana gelen geçici, kısa süreli, zararsız ve izole bir hatadır.

Dejavu Neden Olur?

Bilim, uzun süredir bu soruya yanıt aramaktadır. Bu fenomenin arkasında yatan birden fazla olası mekanizma öne sürülmektedir. Bunlar, çoğunlukla beynin bilgiyi işleme yollarındaki aksaklıklar üzerine yoğunlaşır:

1.       Gecikmeli algı (Çift işlem hipotezi): Bu popüler hipoteze göre dışarıdan gelen duyusal bilgi, beynin ilgili bölgelerine 2 farklı sinir yolu aracılığıyla ulaşır ve bu yollardan birinin diğerinden çok küçük bir zaman farkıyla bilgiyi iletmesi dejavuyu tetikler. Beyin, gecikmeyle gelen ikinci bilgiyi, ilk bilgiyi zaten işlemiş olduğu için, yanlışlıkla tekrar eden bir olay olarak algılar.

2.       Hafıza geri çağırma hataları (Şifreli bilinç kaybı): Mevcut deneyimin, bilinçli olarak hatırlanmayan, geçmişte yaşanmış bir olay veya görülmüş bir rüya ile çok yüksek derecede benzerlik göstermesi durumudur. Beyin, eski ve silik bir anıyı tam olarak geri çağıramasa da, mevcut durumdaki koku, mimari, ışık, vb. ipuçları bu anıyı bilinçaltından tetikler ve bu da tanıdıklık hissi olarak yorumlanır.

3.       Nörolojik aktivite ve epilepsi ilişkisi: Dejavu yaşamak özellikle temporal lob epilepsisi (TLE) hastalarında yaygın bir “aura”, yani nöbet öncesi belirti olarak görülür. Dejavunun, sağlıklı bireylerde bile beynin temporal lobunda meydana gelen kısa süreli ve izole elektriksel düzensizliklerin bir sonucu olduğu düşünülmektedir. Ancak sürekli dejavu yaşamak durumu, bu nörolojik aktivitenin daha sık ve kontrolsüz gerçekleştiğine ve anti-epileptik tedavi başlanılması gerekliliğine işaret edebilir.

4.       Dikkat eksikliği ve dağınık işleme: Bir ortamı ilk gördüğünüzde dikkatinizin dağınık olması, beynin bilgiyi tam olarak ve doğru bir şekilde kaydedememesine neden olur. Birkaç saniye sonra dikkatinizi tam olarak topladığınızda, beyin aynı bilgiyi işler ve bu ikinci işleme süreci, daha önceki eksik kayda bir anımsama sinyali göndererek dejavu hissini yaratır.

5.       Rüya bağlantısı hipotezi: Dejavunun nedenleri arasında rüya bağlantısı hipotezi de yer alır. Bazen bir rüyada görülen bir ortam veya olay detayının, uyanıkken benzer bir durumla karşılaşılması sonucu, rüyadaki silik anının yanlışlıkla gerçek bir "daha önce yaşanmışlık" hissi olarak algılanması mümkündür.

Dejavu Belirtileri Nelerdir?

A)     Nörolojik bir nedene bağlı olmayan dejavu belirtileri: Dejavu esasen bir his olduğundan, belirtileri bu yanıltıcı deneyimin niteliği ve süresi ile ilgilidir:

1. Ani ve güçlü tanıdıklık hissi: Mevcut bir sahneyi, konuşmayı veya durumu sanki daha önce aynı şekilde yaşamış, deneyimlemiş olma hissi. 

2. Kısa sürelilik: Normal dejavu deneyimlerinin çoğu genellikle saniyeler içinde başlar ve biter.

3. Gerçeği bilme: Kişinin mantıksal olarak, o anı daha önce yaşamış olmasının mümkün olmadığını bilmesine rağmen hissin yoğunluğunu koruması. 

4. Yoğun duygusallık: Özellikle ilk deneyimlerde veya gençlerde şaşkınlık, merak veya hafif bir irkilme duygusunun eşlik etmesi ve sonrasında hafif bir gülümsemeyle birlikte yaşamış olduğu bu hissi bir arkadaşıyla paylaşma.

B)      Nörolojik bir nedene bağlı dejavu belirtileri: Normal dejavuya göre belirtiler daha sürekli ve daha şiddetlidir. Aşağıdaki belirtilerin varlığı, altta yatan nörolojik durumun değerlendirilmesi için bir uzman hekime başvurulmasını gerektirir:

1. Süre uzaması: Hissin dakikalarca sürmesi ve sürekli yaşanması.

2. Eşlik eden duygusal durumlar: Yoğun korku, panik, kaygı veya sebepsiz bir sevinç hissi.

3. Bilinç değişiklikleri: Kafa karışıklığı, bilinç bulanıklığı veya kısa süreli hafıza kaybı.

4. Duyusal belirtiler: Dejavu hissiyle birlikte açıklanamayan garip tatlar veya kokular hissetme.

Sürekli Dejavu Yaşamak Neden Olur, Ne Zaman Endişelenmeli?

Sağlıklı bireylerde dejavu yaşamak genellikle geçici, kısa süreli, zararsız ve izole bir hatadır. Anlık bir şaşkınlık yaratıp geçer. Sıklığı genellikle ergenlerde ve genç yetişkinlik döneminde en yüksektir ve yaşla birlikte azalır. Ancak, sürekli dejavu yaşamak veya dejavu deneyimlerinin niteliğinde bir değişiklik olması, altta yatan bir ciddi sağlık durumunun göstergesi olabilir.

Aşağıdaki durumların mevcudiyeti, kişinin yaşına göre bir çocuk nörolojisi veya erişkin nöroloji ya da çocuk ve ergen psikiyatrisi ya da erişkin psikiyatri uzmanına müracaat edilmesini gerektirir:

1. Sıklık ve yoğunluk artışı: Dejavu ataklarının haftada veya günde birkaç kez gibi anormal bir sıklıkta tekrarlaması. 

2. Süre uzaması: Hislerin anlık ve kısa süreli olmaktan çıkıp, dakikalarca sürmesi.

3. Dejavuya eşlik eden diğer nörolojik belirtilerin varlığı: Bu tür durumlarda, özellikle temporal lob epilepsisi (TLE) gibi nörolojik rahatsızlıkların ekarte edilmesi için Elektroensefalografi (EEG) ve/veya Manyetik Rezonans (MR, EMAR) gibi ileri tetkikler gerekir:

4. Bilinç kaybı veya bilinç bulanıklığı

5. Korku, kaygı, panik veya sebepsiz bir sevinç hissi gibi yoğun duygusal tepkiler

6. Garip kokular (fantom kokular) veya tatlar (fantom tatlar) hissetme

7. Kontrol edilemeyen kas seğirmeleri veya çiğneme hareketleri

8. Amnezi adı verilen hafıza boşlukları

9. Günlük işleyişi ve yaşam kalitesini olumsuz etkileyecek düzeyde kaygı veya stres

Psikolojide Dejavu ile İlişkili Durumlar Nelerdir?

Psikolojide dejavu, sadece bir hafıza hatası değil, aynı zamanda anksiyete, yorgunluk, stres ve bazı ruh sağlığı durumlarıyla da ilişkilendirilmiştir:

1.       Stres ve yorgunluk etkisi: Yoğun stres altında veya kronik uykusuzluk durumlarında beynin bilgiyi işleme ve kaydetme yeteneği azalır. Beynin dinlenmeye ihtiyacı olduğu durumlarda, algısal işleme kalitesi düşebilir. Bu durum, bilişsel süreçlerde hataların oluşma olasılığını artırarak dejavu deneyimlerini tetikleyebilir.

2.       Rüyalar ve dejavu (Rüya bağlantısı hipotezi): Bazı teoriler, rüyaların dejavuyu tetiklemede rol oynayabileceğini öne sürer. Bir rüyada görülen bir senaryonun veya ortamın, uyanıkken benzer bir ortamla karşılaşılması durumunda, beyin rüyadaki bilinçaltı kaydını yanlışlıkla gerçek bir geçmiş deneyim olarak yorumlayabilir. Bu durum, tam olarak hatırlanmayan bir rüya detayının, mevcut gerçeklikle eşleşerek güçlü bir şekilde daha önce yaşanmışlık hissi yaratmasıyla açıklanır.

Dejavu ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular

1.       “Dejavu nedir, neden olur, dejavu olmak ne demek?”

Dejavu, yeni bir deneyimle karşılaşıldığında beynin bu durumu, geçmişten gelen güçlü bir anı olarak yanlış etiketlemesidir. En yaygın kabul gören neden, beynin duyusal bilgiyi işleyen farklı yolları arasındaki milisaniyelik bir hız farkıdır. Bu fark, bilginin hedefe 2 kez ulaşması ve ikinci gelişin yanlışlıkla bir tekrar olarak algılanmasıyla sonuçlanır.

2.       “Dejavu genellikle kaç yaşlarında görülür?”

Dejavu deneyimi, genellikle ergenlik döneminden (15-25 yaş civarı) itibaren başlar ve genç yetişkinlik döneminde en sık görülür. Yaş ilerledikçe, özellikle 40-50 yaşlarından sonra sıklığı azalma eğilimi gösterir.

3.       “Dejavu yaşamak, bir hastalık belirtisi mi?”

Sağlıklı insanların büyük çoğunluğu hayatlarında en az bir kez dejavu deneyimi yaşamaktadır ve bu durum normal kabul edilir, bir hastalığın belirtisi değildir. Ancak dejavu çok sık, uzun süreli ve yoğun bir şekilde yaşanıyorsa ve özellikle bilinç kaybı, kasılmalar veya garip duyusal algılar gibi eşlik eden başka nörolojik belirtiler de varsa, temporal lob epilepsisi (TLE) gibi altta yatan bir nörolojik rahatsızlığın belirtisi olabilir.

4.       “Dejavuyu tetikleyen faktörler var mı?”

Dejavuyu kasıtlı olarak tetiklemek mümkün olmasa da, bazı araştırmalar olası bazı tetikleyicileri işaret etmektedir:

1. Yorgunluk ve uykusuzluk: Beyin yorgunken bilişsel hataların olasılığı artar.

2. Yoğun stres ve anksiyete: Yüksek duygusal yük altındaki bireylerde daha sık görülür.

3. Seyahat ve yeni ortamlar: Yeni ve çok sayıda görsel ya da işitsel uyaranla karşılaşmak, beynin bilgi işleme hızını etkiler.

5.       “Dejavu ile rüyalar arasında bir ilişki var mı?”

Dejavunun nedenleri arasında rüya bağlantısı hipotezi de yer alır. Bazen bir rüyada görülen bir ortam veya olay detayının, uyanıkken benzer bir durumla karşılaşılması sonucu, rüyadaki silik anının yanlışlıkla gerçek bir "daha önce yaşanmışlık" hissi olarak algılanması mümkündür.

6.       “Dejavu hissi nasıl geçer veya azaltılır?”

a.       Normal dejavu: Normal dejavu yaşamak geçici bir durum olduğu için özel bir tedavisi yoktur. Genellikle birkaç saniye içinde kendiliğinden kaybolur.

b.      Çok sık ve rahatsız edici dejavu: Eğer dejavu çok sık ve rahatsız edici bir hale gelirse şunlar yapılmalıdır:

·         Stres yönetimi

·         Yeterli uyku

·         Genel bilişsel sağlığa dikkat edilmesi

·         Nörolojik bir durumdan şüpheleniliyorsa, uzman bir hekim tarafından altta yatan hastalığın tedavi edilmesi

7.       “Dejavu olunca beyinde ne olur?”

Dejavu yaşandığında, beynin özellikle temporal lobunda yer alan hafıza merkezi hipokampus çevresindeki faaliyetler dikkat çeker. Normal hafıza süreçleri arasındaki senkronizasyon bozulur. Yeni bir algı, beynin hafıza sistemine tam olarak işlenmeden önce bir geri çağırma sinyali göndermesine neden olur. Basitçe, beyin yeni bilgiyi kaydetmek yerine, hatalı bir şekilde bir anımsama olarak kaydeder.

8.       “Çok sık dejavu yaşamak ne anlama gelir?”

Sağlıklı bireyler için seyrek dejavu normal olsa da, sıklıkla dejavu yaşamak bazı durumların işareti olabilir. Nörolojik açıdan bakıldığında, çok sık dejavu yaşamak anormal elektriksel aktivite olduğunu gösterebilir. Bu duruma, özellikle ani korku veya kontrol edilemeyen seğirmeler gibi ek nörolojik belirtiler de eşlik ediyorsa, temporal lob epilepsisi (TLE) gibi altta yatan ciddi bir sorunun başlangıcı olabilir ve mutlaka bir uzman hekim tarafından tıbbi değerlendirme yapılmasını gerektirir.