EMBRİYO DONDURMA (KRİYOPREZERVASYON)

Embriyo; döllenme (fertilizasyon) sonrası oluşan zigotun mitoz bölünmelerle gelişmeye başlayarak, bir organizmanın temel vücut yapılarının oluştuğu erken gelişim aşamasını temsil eden, bilimsel ve tıbbi açıdan büyük öneme sahip hücresel yapıdır. İnsan üremesi bağlamında, bu kritik aşama genellikle ilk 8 haftayı kapsar. Gelecekteki fetüs ve bireyin ilk gelişim süreçlerini barındırır. Modern üreme teknolojileri sayesinde, bu yapı laboratuvar ortamında incelenebilmekte, saklanabilmekte ve gerektiğinde anne adayına embriyo transferi ile aktarılabilmektedir. Embriyo dondurma (kriyoprezervasyon), tüp bebek tedavisinin başarı oranlarını artıran, hastalara esneklik sağlayan ve doğurganlığın korunması açısından kritik öneme sahip bir yöntemdir. Özellikle dondurulmuş embriyolarla yapılan transferlerin yüksek gebelik oranları sunması, bu yöntemi modern infertilite tedavisinin vazgeçilmez bir parçası haline getirmiştir. Bilinçli hastaların, bu süreçlerin detaylarını anlamaları, tedaviye olan yaklaşımlarını olumlu yönde etkilemektedir.

Embriyo Nedir?

Embriyo, sperm ve yumurta hücresinin birleşmesiyle oluşan tek hücreli zigotun, rahim içine yerleşmeden önceki ve yerleştikten sonraki erken gelişim dönemidir. Bu süreçte hücreler hızla çoğalır, farklılaşır ve vücudun ana doku ve organ sistemlerinin temelleri atılır. Tüp bebek (IVF) tedavisinde ise laboratuvar ortamında döllenip genellikle 3. gün (cleavage dönemi) veya 5. gün (blastosist dönemi) takibinde olan yapıya embriyo adı verilir. Embriyonun bu erken dönemdeki sağlıklı gelişimi, gebeliğin başarısı için temel teşkil eder.

Dondurulmuş Embriyo Nedir?

Dondurulmuş embriyo, laboratuvar ortamında geliştirilerek gelecekte kullanılmak üzere kriyoprezervasyon veya vitrifikasyon adı verilen yüksek teknolojik yöntemlerle biyolojik aktivitesinin durdurulduğu ve sıvı azot içerisinde belirli bir sıcaklıkta saklanan embriyodur. Bu embriyolar, çözülme sonrası canlılıklarını korur ve planlanan bir embriyo transferi döngüsünde kullanılmak üzere hazır hale getirilir. Dondurma işlemi, embriyoların hücresel yapısını koruyarak, çiftlere ikinci bir gebelik şansı sunmak için uzun yıllar boyunca saklanabilmesini sağlar.

Embriyo ile fetüs arasındaki fark nedir?

Gelişim sürecinde embriyodan sonraki aşama fetüs olarak adlandırılır. İnsan gelişiminde, döllenmeden sonraki yaklaşık 8. haftadan (gebeliğin 10. haftası) itibaren embriyo terimi yerine fetüs terimi kullanılmaya başlanır. Embriyo aşamasında temel organ taslakları oluşurken, fetüs aşamasında bu yapılar büyür, gelişir ve işlevsellik kazanır. Yani özetle; embriyo, fetüs sürecinin ilk ve en kritik şekillenme evresidir.

Tüp Bebek (IVF) Tedavisinde Embriyo Gelişim Aşamaları

Tüp bebek (IVF) laboratuvarlarında, döllenme gerçekleştikten sonra embriyonun gelişim süreci titizlikle takip edilir. Bu gelişim aşamaları, transfer için en yüksek potansiyele sahip embriyoların seçilmesi açısından önem taşır:

1. Gün-0 (Döllenme): Sperm ve yumurta birleşerek zigotu oluşturur.

2. Gün-1: Döllenmenin gerçekleştiği doğrulanır ve 2 pronükleus görülür.

3. Gün-2: Zigot bölünerek 2 ila 4 hücreli aşamaya ulaşır.

4. Gün-3 (Cleavage dönemi): Embriyo genellikle 6 ila 8 hücreli aşamadadır. Bu aşamadaki embriyoların morfolojik kalitesi değerlendirilerek taze embriyo transferi yapılabilir.

5. Gün-4 (Morula dönemi): Hücre sayısı artar ve hücreler morula görünümü adı verilen sıkı bir küme oluşturur.

6. Gün-5-6 (Blastosist dönemi): Embriyo, dış tabaka ve iç hücre kütlesi olmak üzere farklılaşmaya başlar ve içi sıvı dolu bir boşluk oluşur. Blastosist aşamasına ulaşan embriyolar, rahim iç zarına tutunma (implantasyon) potansiyeli en yüksek olanlardır. İdeal bir tüp bebek (IVF) tedavisinde, yüksek kalitedeki blastosistlerin transferi hedeflenir. Geri kalan yüksek kaliteli blastosistler ise saklanmak üzere embriyo dondurma işlemine alınır. Kalitesiz veya düzensiz gelişen bir embriyo, maalesef tutunamayan embriyo vakalarının ana nedenlerinden biri olabilir.

Embriyo Neden Dondurulur?

Embriyo dondurma işlemi ya da bilimsel adıyla kriyoprezervasyon, modern üreme tıbbının en önemli başarılarından biridir. Embriyo dondurulma nedenleri birden fazla tıbbi, lojistik ve etik gerekliliğe dayanır:

1. Çoğul gebeliği önleme: Tüp bebek mevzuatları, çoğul gebelik risklerini en aza indirmek amacıyla genellikle tek embriyo transferi yapılmasını şart koşar. Tedavi sonucunda elde edilen birden fazla kaliteli embriyonun saklanması hem bu yasal zorunluluğa uyar, hem de çiftlere ileride tekrar kullanma imkânı sunar.

2. Ovarian hiperstimülasyon sendromu (OHSS) Riskinin Eliminasyonu (Freeze-All): Yumurtalıkları aşırı uyarılan ve ovarian hiperstimülasyon sendromu (OHSS) riski taşıyan hastalarda, taze transfer yapmak yerine tüm embriyolar dondurulur. Anne adayının vücudu dinlenip toparlandıktan sonra, rahim iç zarının hazır olduğu bir sonraki siklusta dondurulmuş embriyo transferi gerçekleştirilir. 

3. Endometriyum kalitesi: Taze döngü sırasında kullanılan yüksek hormon dozları nedeniyle rahim iç zarı reseptif yani alıcı olmayabilir. Embriyoların dondurulması, rahimin dinlenmiş ve doğal veya ilaçlarla desteklenen ideal bir ortamda hazırlanmasına olanak tanır.

4. Preimplantasyon genetik tanı (PGT): Embriyoların genetik olarak incelenmesi gerektiğinde, biyopsi sonrası test sonuçları beklenirken embriyolar dondurulur. Sadece genetik açıdan sağlıklı olduğu belirlenen embriyolar transfer edilir. 

5. Doğurganlığın korunması: Kemoterapi veya radyoterapi gibi kanser tedavisi görecek bireylerde, tedavinin doğurganlık üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek amacıyla tedavi öncesi elde edilen embriyolar dondurulur.

Modern Vitrifikasyon Tekniği Nedir?

Günümüzde embriyo dondurma işleminde, geleneksel yavaş dondurma yönteminin yerini büyük ölçüde vitrifikasyon almıştır. Vitrifikasyon, embriyoları çok hızlı bir şekilde ultra-düşük sıcaklıklara düşürerek hücre içinde buz kristali oluşumunu engelleyen, bir "camsılaştırma" tekniğidir. Buz kristallerinin oluşmaması, çözme sonrası embriyonun hayatta kalma oranını ve transfer sonrası gebelik şansını dramatik bir şekilde artırmıştır.

Dondurulmuş Embriyo Transferi (FET) Ne Zaman Yapılır?

Dondurulmuş embriyo transferi (FET), embriyoların dondurulma nedenine ve hastanın tıbbi durumuna bağlı olarak planlanır. Transferin başarılı olması için rahim iç zarının en uygun kalınlıkta ve hormonal dengede olması esastır. FET zamanlaması için 2 ana yaklaşım kullanılır:

1. Doğal siklus FET: Bu yöntemde, hastanın kendi doğal adet döngüsü takip edilir. Yumurtlama (ovulasyon) gününe göre endometriyumun progesteron hormonuna maruz kalma süresi hesaplanır ve dondurulmuş embriyo, bu zamanlamaya uygun olarak çözülüp transfer edilir. Doğal ovulasyonu düzenli olan hastalarda, dışarıdan minimum ilaç takviyesi ile gebelik hedeflenir.

2. İlaç destekli siklus (HRT) FET: Yumurtlama düzensizliği olan veya embriyo transferinin tam olarak planlanması gereken durumlarda kullanılır. Hastaya östrojen ve progesteron hormonları dışarıdan verilerek endometriyumun optimal kalınlığa ulaşması sağlanır. Rahim hazır olduğunda, çözülen dondurulmuş embriyo transfer edilir. Bu yöntem, hekime transfer zamanlaması üzerinde tam kontrol sağlar. FET, genellikle taze döngüden birkaç ay sonra, vücudun tedavi hormonlarından arındığı ve rahimin dinlenmiş olduğu bir zamanda yapılır.

Embriyo Transferi Süreci Nasıl Gerçekleşir?

İster taze, ister dondurulmuş embriyo transferi olsun, bu süreç tüp bebek (IVF) tedavisinin en kritik aşamasıdır:

1. Embriyonun seçilmesi ve çözülmesi (Dondurulmuş embriyo transferi (FET) için): Dondurulan embriyolar, planlanan transfer gününde sıvı azottan çıkarılarak laboratuvar ortamında kontrollü bir şekilde çözülür. Canlılığını sürdüren en kaliteli embriyolar transfer için seçilir.

2. Rahim hazırlığı: Endometriyumun kalınlığı ve hormonal seviyeler kontrol edilir.

3. Transfer işlemi: Hasta, jinekolojik pozisyonda yatarken, ultrason rehberliğinde çok ince ve esnek bir kateter (boru) kullanılır. Embriyolog, katetere yüklediği embriyo veya embriyoları, hekimin kontrolünde, rahimin iç yüzeyindeki en uygun bölgeye nazikçe bırakır. İşlemin doğru pozisyon ve açıyla yapılması, rahim iç zarına tutunma (implantasyon) şansını artırmada önemli bir faktördür.

4. İmplantasyon süreci: Başarılı bir transferin ardından embriyonun rahim iç zarına tutunması (implantasyon) süreci başlar. Tutunamayan embriyo vakaları, genellikle embriyonun genetik kalitesizliğinden, rahim zarının yetersizliğinden veya immünolojik faktörlerden kaynaklanır.

5.       Transfer sonrası: İşlem ağrısız ve kısa sürer. Hastanın, kısa bir dinlenmenin ardından günlük yaşamına dönmesi tavsiye edilir; ancak ağır fiziksel aktivitelerden ve stresten kaçınılması istenir.

Dondurulmuş Embriyo Transferi (FET) Sonrası Gebelik

Dondurulmuş transfer sonrası gebelik şansı, modern embriyo dondurma tekniklerinin gelişmesiyle önemli ölçüde artmıştır. Güncel bilimsel veriler; FET döngülerinin, taze transfer döngülerine göre bazı durumlarda daha iyi sonuçlar verdiği yönünde güçlü kanıtlar sunmaktadır:

1. Daha kaliteli embriyo seçimi: Dondurma aşamasına gelen embriyolar zaten laboratuvar koşullarında yüksek kalitesini kanıtlamış, doğal seleksiyondan geçmiş embriyolardır.

2. Optimum rahim Ortamı: FET'te, anne adayı yumurtalıkları uyarmak için yüksek dozda hormon kullanmadığından, rahim iç zarı daha doğal ve reseptif (alıcı) bir ortamda hazırlanır. Yüksek progesteron ve östrojen seviyelerinin rahim üzerindeki olumsuz etkileri önlenmiş olur.

3. Daha iyi zamanlama: Dışarıdan hormonlarla desteklenen sikluslar, embriyo transferi için en ideal zamanlamayı mikroskobik düzeyde hassasiyetle yakalama imkânı tanır.

Tutunamayan embriyo durumunu önlemek için, hekimler rahim reseptivitesini artırıcı tedaviler uygulayabilir ve transfer öncesinde preimplantasyon genetik tanı (PGT) gibi ileri tanı yöntemlerini kullanabilir. Sağlıklı bir dondurulmuş embriyo transferi sonrasında elde edilen gebelikler, taze transfer sonrası elde edilen gebeliklerden farklı bir risk taşımaz ve bebeklerin gelişiminde herhangi bir olumsuz etki gözlenmemiştir.

Embriyo Dondurma (Kriyoprezervasyon) Hakkında Sıkça Sorulan Sorular

1.       “Embriyo nedir ve fetüsten farkı nedir?”

Embriyo, döllenmeden sonraki ilk 8 haftadaki hızlı hücre bölünmesi ve organ taslaklarının oluştuğu gelişim aşamasıdır. 8. haftadan sonraki gelişim aşaması ise fetüs olarak adlandırılır; bu dönemde organlar olgunlaşmaya ve büyümeye devam eder.

2.       “Dondurulmuş embriyolar ne kadar süre saklanabilir?”

Teknik olarak, dondurulmuş embriyolar sıvı azot içinde “süresiz” olarak saklanabilir. Türkiye'de ise T.C. Sağlık Bakanlığı yönetmelikleri, saklama süresini ortalama 5 yıl olarak belirlemiştir. Bu süre, çiftin başvurusuyla ve yasal sınırlamalar dahilinde uzatılabilir.

3.       “Embriyo dondurma işlemi güvenli midir?”

Evet. Modern vitrifikasyon tekniği ile embriyo dondurma son derece güvenlidir. Embriyoların çözülme sonrası hayatta kalma oranı %95'in üzerindedir. Dondurulmuş embriyodan doğan bebeklerde, taze embriyodan doğanlara göre ek bir risk artışı gözlenmemiştir.

4.       “Transfer edilen embriyonun tutunamaması yani implantasyon yetmezliği neden olur?”

Tutunamayan embriyo durumunun yani implantasyon yetmezliğinin en yaygın nedenleri şunlardır:

a.       Embriyonun genetik olarak sağlıksız olması

b.      Rahim iç zarının (endometriyum) yeterince alıcı (reseptif) olmaması

c.       Rahimdeki yapısal problemler

5.       “Tüp bebek tedavisinde kaç adet embriyo transfer edilir?”

T.C. Sağlık Bakanlığı mevzuatına göre şu şekilde yaklaşılır ve bu düzenleme, çoğul gebelik riskini azaltmayı hedefler:

a. 35 yaş altında ve ilk 2 denemede: Tek embriyo transferi uygulanır.

b. 35 yaş üstünde veya daha önceki denemelerde başarısızlık durumunda: 2 embriyo

transferine izin verilebilir.

6.       “Dondurulmuş embriyo transferi (FET) ne zaman yapılır?”

Dondurulmuş embriyo transferi (FET), embriyoların çözülerek anne adayının rahminin kabul etmeye en hazır olduğu dönemde, yani “implantasyon penceresi” adı verilen kritik süreçte gerçekleştirilir. Bu zamanlama, tedavinin başarılı olması için hayati önem taşır ve hastanın hormonal durumuna göre 2 ana yöntemle belirlenir:

a.       Doğal siklus FET: Adet döngüsü düzenli olan hastalarda uygulanır. Burada transferin zamanı, hastanın kendi doğal yumurtlama gününe göre ayarlanır. Yumurtlamadan sonraki 5 ila 7 gün içerisinde, rahim iç zarının alıcılığı (reseptivitesi) zirveye ulaşır ve dondurulmuş embriyo tam bu döneme denk getirilerek çözülür ve transfer edilir.

b.      İlaç destekli siklus (HRT) FET: Döngüsü düzensiz olan veya hormonlarla tam kontrolün istendiği hastalarda ise tercih edilir. Bu yöntemde, dışarıdan verilen östrojen ilaçları ile rahim iç zarı kalınlaştırılır. Endometriyum uygun kalınlığa ulaştığında progesteron tedavisine başlanır ve bu hormonun başlama gününden itibaren geçen süre hassasiyetle hesaplanarak, rahim zarının alıcılığının (reseptivitesinin) en yüksek olduğu gün embriyo transferi gerçekleştirilir. FET, genellikle taze transfer döngüsünden bir veya birkaç ay sonra, anne adayının vücudunun yüksek doz uyarıcı hormonların etkisinden arınmış ve dinlenmiş olduğu bir zamanda planlanır. Bu bekleme, rahim ortamının embriyonun tutunması için en optimal, fizyolojik koşullara ulaşmasını sağlar.