BİTKİSEL & SENTETİK ÖKSÜRÜK ŞURUPLARINA GENEL BAKIŞ

Öksürük şurupları; solunum yollarında gelişen irritasyon, enfeksiyon, allerji veya tahriş gibi çeşitli nedenlere bağlı olarak ortaya çıkan öksürük refleksini bitkisel veya farmakolojik olarak modifiye etmek amacıyla üretilen, genellikle tatlandırılmış sıvı formundaki ilaçlardır. Öksürük, alt ve üst solunum yollarını temizlemeye yarayan fizyolojik bir savunma mekanizması olmasına rağmen, şiddetli ve kesintisiz hale gelmesi durumunda günlük yaşam konforunu ve uyku kalitesini derinden etkilemektedir. Bu noktada, semptomatik rahatlama sağlamak ve hastanın iyileşme sürecini desteklemek amacıyla, öksürüğün türüne uygun olarak seçilen bitkisel veya farmakolojik öksürük şurupları devreye girer.

Öksürük Şurubu Nedir?

Öksürük şurubu, öksürük döngüsünün farklı evrelerine etki etmek üzere tasarlanmış, bir veya birden fazla bitki veya aktif farmasötik madde (API) içeren oral yolla kullanılan ilaçlardır. Bu ilaçlar, temel olarak etki mekanizmalarına göre 2 ana gruba ayrılır:

1.       Antitussifler: Öksürük refleksini merkezi veya periferik olarak baskılayanlar

2.       Mukolitik ve ekspektoranlar: Balgamı inceltenler ve solunum yollarından atılmasını kolaylaştıranlar

Öksürük şuruplarının bileşimi; etken maddelerin yanı sıra, ilacın tadını maskeleyen aromalar, viskoziteyi ayarlayan kıvam vericiler, koruyucular ve tatlandırıcılar içerir. Bu yardımcı maddeler, özellikle öksürük şurubu çocuk formülasyonlarında, ilacın hasta uyumunu artırmak amacıyla kritik öneme sahiptir. Şurupların tıbbi amacı, altta yatan hastalığı tedavi etmek değil, sadece bu hastalıkların neden olduğu rahatsız edici öksürük semptomunu hafifletmektir. Bu nedenle, şurup seçimi daima bir uzman hekimin tavsiyesi ve yönlendirmesiyle yapılmalıdır.

Öksürük Şurubu Ne İşe Yarar?

Öksürük şuruplarının temel işlevi, öksürüğün türüne göre değişmekle birlikte, kişinin solunum konforunu ve genel iyilik halini artırmaktır. Etkileri, kullanılan aktif bileşenlere göre netleşir. Örneğin; balgamlı öksürük şurubu olarak tasarlanmış bir mukolitiğin kullanımı, balgam birikimini önleyerek iyileşmeyi hızlandırır. Doğru öksürük şurubu seçimi, aşağıdaki 2 ana mekanizmanın amaca uygun olarak kullanılmasıyla mümkündür:

A)     Öksürük refleksini baskılamak (Antitussif etki): Kuru, verimsiz, gıcık tarzında veya tahriş edici öksürükler; kişinin göğsünde ağrıya, uykusuzluğa ve ses kısıklığına yol açabilir. Bu tip öksürüklerde amaç, gereksiz ve yorucu olan bu refleksi azaltmaktır.

1. Merkezi baskılama: Dekstrometorfan (DXM) ve kodein gibi etken maddeler, beyin sapında bulunan öksürük merkezini baskılar. Bu sayede, tahriş edici sinyallerin şiddeti azaltılarak öksürük ataklarının sıklığı ve yoğunluğu kontrol altına alınır. Bunlar, tipik olarak “öksürük kesici şurup” olarak adlandırılır.

2. Periferik baskılama: Mentol, bal ve bazı bitkisel özler, farenks mukozasını kaplayarak tahriş edici sinir uçlarının duyarlılığını azaltır ve boğazı yumuşatır; böylece lokal olarak öksürüğü hafifletir.

B)      Balgamı inceltmek ve atılımını kolaylaştırmak (Mukolitik ve ekspektoran etki): Akut veya kronik bronşit gibi durumlarda görülen balgamlı, yani ıslak öksürükte ise şurubun işlevi, balgamın daha kolay dışarı atılmasını sağlamaktır:

1. Mukolitik fonksiyon: N-Asetilsistein, ambroksol ve karbosistein gibi mukolitik ajanlar, balgamın kimyasal yapısındaki disülfit bağlarını kırar. Bu kimyasal reaksiyon, mukusun yapışkanlığını ileri derecede düşürerek, onu daha akışkan hale getirir. Bu sayede, solunum yolları daha etkili bir şekilde temizlenebilir ve hasta daha rahat nefes alabilir.

2. Ekspektoran fonksiyon: Guaifenesin gibi ekspektoranlar, bronşiyal bezlerin sıvı salgısını artırarak mukusun hacmini artırır ve böylece öksürük refleksiyle dışarı atılmasını fiziksel olarak kolaylaştırır.

Doğru Öksürük Şurubu Seçimi Nasıl Olur?

Piyasada bulunan öksürük şurubu çeşitleri arasındaki karmaşıklık, doğru kararı vermeyi zorlaştırabilir. Doğru öksürük şurubu seçimi; öksürüğün tipine, hastanın yaşına ve eşlik eden diğer sağlık koşullarına göre kişiselleştirilmiş bir yaklaşım gerektirir:

A)     Öksürük tipine göre analiz:

1. Kuru öksürük: Eğer öksürük balgamsız, kuru, gıcık şeklinde ve özellikle gece uykuyu bölüyorsa, merkezi etkili bir öksürük kesici şurup veya yatıştırıcı reçetesiz öksürük şurubu formları doğru seçimdir. Balgam söktürücü şuruplar bu durumda fayda sağlamaz.

2. Balgamlı öksürük: Öksürük koyu, yapışkan balgamla birlikte geliyorsa, öncelik balgamı inceltip atılımını kolaylaştıran mukolitik veya ekspektoran içeren balgamlı öksürük şurubu olmalıdır. Bu durumda öksürüğü kesmek, balgamın akciğerlerde birikmesine ve sekonder enfeksiyon riskinin artmasına neden olabileceğinden tehlikeli olabilir.

B)      Yaş grubuna göre güvenlik ve formülasyon: Şurup seçimindeki en önemli ayrım, hedef kitlenin yaşıdır:

1.       Bebekler için öksürük şurubu: Özellikle 2 yaş altındaki bebeklerde, öksürük şurubu kullanımı büyük riskler taşıdığından, reçetesiz kullanımı önerilmemektedir. Bebek öksürük şurubu kullanımı, sadece çok özel durumlar için uzman hekim tavsiyesiyle ve titizlikle yaşa uygun dozajlarda formüle edilmiş ürünlerle sınırlı kalmalıdır. Bal, 1 yaşından küçük bebekler için öksürük şurubu olarak asla kullanılmamalıdır.

2.       Çocuklar için öksürük şurubu: Çocuk öksürük şurubu formları, yetişkinlere göre daha düşük dozlarda aktif madde içerir. Çocuklar için öksürük şurubu seçimi yapılırken, çoklu etken madde içeren kombine ilaçlardan kaçınmak ve pediatri uzmanının önerdiği tek etken maddeli ürünleri tercih etmek daha güvenli olacaktır.

3.       Yetişkin için öksürük şurubu: Yetişkin öksürük şurubu seçenekleri daha fazla çeşitlilik sunar.

C)      Eşlik eden diğer sağlık koşullarına göre analiz: Kronik hastalığı olan çocuk ve yetişkinler, özellikle psödoefedrin gibi dekonjestanlar içeren kombine formüllerden kaçınmalıdır; zira bu maddeler kalp ritmini ve kan basıncını artırabilir.

Bitkisel Öksürük Şurubu Nedir?

Son yıllarda artan bilinçle birlikte, semptomların hafifletilmesinde bitkisel öksürük şurubu ve doğal öksürük şurubu seçenekleri yaygınlaşmıştır. Bu ürünler, sentetik farmakolojik ilaçlara göre genellikle daha az yan etki profiline sahip oldukları inancıyla tercih edilirler; ancak etkinlik ve güvenlik standartları açısından detaylı inceleme gerektirirler.

Popüler Bitkisel Etken Maddeler ve Etkileri Nelerdir?

1. Sarmaşık yaprağı ekstresi: Mukus inceltici ve bronşiyal kasları gevşetici etkilere sahip olduğu bilinir. Balgamlı öksürük şurubu formlarında sıkça kullanılır.

2. Kekik: Bronşiyal kasılmaları hafifletici ve salgı artırıcı etkileri ile bilinir. 

3. Hatmi kökü: Yüksek oranda müsilaj içerir. Bu madde, boğaz ve farenks mukozasını kaplayarak tahrişi azaltır ve kuru öksürük nedeniyle oluşan gıcık hissini yatıştırır.

4. Bal: 1 yaşından büyük herkes için doğal öksürük şurubu ikamesidir. Antienflamatuar ve antioksidan özellikleri sayesinde boğazı yumuşatır ve öksürük refleksini doğal yollarla baskılar.

Doğru Doğal veya Bitkisel Öksürük Şurubu Seçimi Nasıl Olur?

Öksürük şurubunun doğal veya bitkisel olması, allerjik reaksiyon veya etkileşim riskinin sıfır olduğu anlamına gelmez. Doğal veya bitkisel öksürük şurubu seçimi yaparken, şunlardan emin olunmalıdır:

1.       Ürünün standardize edilmiş özler içerdiğinden

2.       Güvenilir bir kaynaktan alındığından

3.       Diğer ilaçlarla bilinen bir etkileşimi olmadığından

Öksürük Şurubu Nasıl Kullanılır?

Öksürük şuruplarının en yüksek faydayı sağlaması ve riskleri en aza indirmesi için aşağıdaki kullanım talimatlarına uyulması gerekir:

1. Doğru dozajlama: Şurupla birlikte gelen özel ölçüm kaşığı, kadehi veya şırıngası kullanılmalıdır. Evdeki standart yemek kaşıkları veya tatlı kaşıkları, yanlış dozajlamaya yol açabilir. Dozaj hatası, özellikle bebekler için öksürük şurubu kullanımı sırasında hayati tehlike yaratabilir.

2. Sıklık ve süre: Etikette belirtilen doz aralıklarına kesinlikle uyulmalıdır. Öksürük şurupları genellikle 3-7 gün arası süreyle semptomatik amaçla kullanılır. Öksürüğün bu süre zarfında düzelmemesi veya kötüleşmesi durumunda kullanıma devam etmek yerine derhal uzman hekime başvurulmalıdır.

3. İlaç etkileşimleri: Reçetesiz öksürük şurubu formları dahi, antidepresanlar, uyku ilaçları veya diğer soğuk algınlığı ilaçlarıyla etkileşime girebilir. Kombine ilaç kullananların daima bir sağlık profesyoneline danışması gerekmektedir.

4. Tüketim şekli: Mukolitik ve ekspektoran etkili şurupların ardından bol miktarda su içilmesi, balgamın incelme sürecini destekler ve atılımını kolaylaştırır.

5. Çalkalama: Şurup formülasyonlarının içindeki etken maddelerin homojen dağılımını sağlamak için şişe her kullanımdan önce kuvvetlice çalkalanmalıdır.

Öksürük Şurupları Zararlı Mı?

Bilinçli ve doğru dozajda kullanıldığında öksürük şurubu semptomatik rahatlama sağlayarak faydalı olsa da, yanlış kullanımı, doz aşımı veya yanlış tipte öksürük şurubu seçimi zararlara yol açabilir. Aşağıdaki riskler nedeniyle, öksürük şurubu kullanırken daima en düşük etkili dozun en kısa süreyle kullanılması ve etiket talimatlarına uyulması temel sağlık güvenlik prensibidir:

A)     Yanlış kullanım riskleri:

1.       Teşhiste gecikme riski: Öksürük; zatürre, astım, tüberküloz veya akciğer kanseri gibi ciddi hastalıkların ilk ve en önemli belirtisi olabilir. Öksürük kesici şurup kullanımı, bu hayati belirtiyi maskeleyerek altta yatan hastalığın teşhisinde gecikmelere neden olabilir. Bu nedenle, 2-3 haftayı aşan inatçı öksürüklerde sadece şurup kullanmak yerine mutlaka tıbbi değerlendirme gereklidir.

2.       Sekonder enfeksiyon ve solunum güçlüğü riski: Balgamlı öksürükte, mukolitik ve ekspektoran etkili öksürük şurubu yerine antitussif kullanmak, balgamın solunum yollarında birikmesine ve bu durumun sekonder enfeksiyon riskini artırmasına ve solunum güçlüğüne yol açmasına neden olabilir.

B)      Pediatrik toksisite riski: 2 yaş altı bebek ve 4 yaş altı çocuk öksürük şurubu kullanımı konusunda son derece katı kurallar mevcuttur. Küçük çocuklarda, yetişkinlerde kullanılan bazı aktif bileşenler solunum depresyonu, kalp ritim bozuklukları, hallüsinasyon ve koma gibi ciddi toksik yan etkilere neden olabilir. Bu nedenle; uzman hekim kararı ile bebek ve küçük çocuk öksürük şurubu reçete edilmeden, yaşa ve kiloya uygun olarak ayarlanmış olmalıdır.

C)      Genel yan etkiler ve etkileşimler:

1. Merkezi sinir sistemi yan etkileri: Bu durum, özellikle araç ve makine kullanan yetişkin hastalar için risk teşkil eder. Bazı antitussifler, bu yan etkilere yol açabilir:

   1. Uyuşukluk

   2. Baş dönmesi

   3. Halsizlik 

   4. Hallüsinasyon

   5. Koma

2. Kardiyovasküler yan etkiler:

   1. Kalp ritim bozuklukları

   2. Hipertansiyon

3. Gastrointestinal yan etkiler: Bazı mukolitikler, gastrointestinal rahatsızlıklara yol açabilir:

   1. Mide bulantısı 

   2. Kusma 

4. Bağımlılık potansiyeli: Kodein gibi opioid içeren yetişkin öksürük şurubu formlarının uzun süreli kullanımı bağımlılık potansiyeli taşır.

5. Diğer psikolojik ve nörolojik zararlar: Reçetesiz öksürük şuruplarının bazılarının yüksek dozlarda kötüye kullanımı da ciddi psikolojik ve nörolojik zararlar doğurabilir.

Öksürük Şurupları Hakkında Sıkça Sorulan Sorular

1.       “Öksürük şurubu ne kadar sürede etki eder?”

Öksürük şuruplarının etki süresi içeriklerine bağlıdır:

a.       Öksürük kesiciler: 30-60 dakika içerisinde belirgin bir rahatlama sağlar.

b.       Mukolitik veya ekspektoran içeren balgamlı öksürük şurubu çeşitleri: Balgamın kıvamını değiştirmeye başlaması birkaç saat sürer ve tam fayda sağlaması için birkaç doz düzenli kullanım gerekir.

2.       “Kuru öksürük için bitkisel öksürük şurupları yeterli midir?”

a.       Hafif ve orta şiddetteki kuru, gıcık şeklindeki öksürükler için cevap evet: Hatmi kökü veya bal gibi bileşenler içeren bitkisel öksürük şurubu ve doğal öksürük şurubu formları boğazı yatıştırmak ve gıcık hissini azaltmak için yeterli olabilir.

b.      Şiddetli, uyku kalitesini bozan veya uzun süren kuru öksürükler için cevap hayır: Bir uzman hekim tavsiyesiyle daha güçlü sentetik antitussifler gerekebilir.

3.       “Bebek ve çocuklar için öksürük şurubu ne zaman kullanılmalıdır?”

Bebek ve çocuklar için öksürük şurubu kullanımı daima öncelikle uzman hekimin onayıyla gerçekleşmelidir. Aşağıdaki durumlarda, derhal bir pediatri uzmanına danışılarak kullanılmalıdır:

a.       4-7 gün içinde düzelmeyen öksürüklerde

b.      Öksürüğe eşlik eden nefes darlığı, hırıltı, 38.5°C üzeri ateş veya morarma gibi durumlarda

4.       “Reçetesiz öksürük şurubunda dikkat edilmesi gerekenler nelerdir?”

a.       Öksürüğün tipi: En çok dikkat edilmesi gerekendir. Kuru öksürüğe balgam söktürücü, balgamlı öksürüğe ise öksürük kesici ilaç verilmesi iyileşmeyi yavaşlatabilir veya durumu daha da kötüleştirebilir.

b.      Kronik hastalık mevcudiyeti: Mevcut bir kronik hastalığın olup olmadığı kontrol edilmelidir.

c.       İlaç etkileşimi: Kullanılan diğer ilaçların olup olmadığı kontrol edilmelidir.

5.       “Öksürük şurupları işe yarar mı, yaramaz mı?”

Öksürük şuruplarının etkinliği, öksürüğün türüne ve seçilen ilacın formülasyonuna göre farklılık gösterir. Temel olarak, öksürük şurupları hastalığı tedavi etmez; ancak semptomları hafifleterek kişinin yaşam konforunu iyileştirmeye yardımcı olur. Kuru öksürük için kullanılan antitusif şuruplar, beyindeki öksürük merkezini baskılayarak özellikle gece uykusunu bölen atakları azaltmada etkilidir. Balgamlı öksürük için tercih edilen mukolitik veya ekspektoran şuruplar ise, balgamı inceltip atılmasını kolaylaştırarak verimli bir öksürük sağlamayı amaçlar. Yani, doğru teşhis ve doğru şurup seçimi yapıldığında, öksürük şurupları semptomatik rahatlama sağlamak amacıyla işe yarar, ancak yanlış tipteki şurubun kullanılması faydasız olabilir veya mevcut durumu daha da kötüleştirebilir.